سکه‌های ایران: دورۀ گورکانیان (تیموریان)

دربارۀ این کتاب

سکه‌های ایران: دورۀ گورکانیان (تیموریان)

تیمور، بنیانگذار سلسلۀ گورکانیان، فرزند ترغای از طایفۀ برلاس در سال 736 هجری قمری در یکی از قراءِ شهرِ کِش در جنوب سمرقند متولد شد. در سال 763 هجری قمری به خدمت پادشاه کاشغر به نام تُغلُق تیمور از اولوس جَغَتای درآمد و فرمان حکومت زادگاه خود یعنی کِش را که همیشه در دست رؤسای طایفۀ برلاس بود از تُغلُق تیمور به‌دست آورد و بر مناطقی از ماوراءالنهر مسلّط گردید. پس از این پیروزی‌ها، با دختر تُغلُق تیمور ازدواج کرد و از آن پس به تیمور گورکان ملقّب گردید و بعدها خاندان او در تاریخ به سلسلۀ گورکانیان معروف شد. امیرتیمور پس از نبردهای طولانی در سال 771 هجری قمری تمام ماوراءالنهر را به تصرف خود درآورد، پیروزمندانه وارد سمرقند گردید و با تشکیل قوریلتای، یکی از شاهزادگان اولوس جَغَتای به‌نام سیورغتمش‌خان را اسماً به سلطنت برداشت و خود در کمال استقلال زمام امور را در اختیار گرفت؛ امّا همواره نام سیورغتمش‌خان قبل از نام تیمور بر سکه‌ها نقش می‌گردید.

از سال 782 هجری قمری که از اوضاع آشفتۀ خراسان به دلیل جنگ‌های مداوم بین سربداران خراسان و امیرولی استرابادی و همچنین بروز اختلاف بین شاهزادگان آل‌مظفر در فارس و خوزستان آگاه شد، منتظر فرصت مناسبی برای حمله به ایران بود. امیرتیمور از سال 788 تا 790 هجری قمری در یورش سه ساله خود به ایران، مناطق آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، اصفهان و شیراز را تسخیر کرد و به سمرقند بازگشت. سیورغتمش‌خان در اواخر سال 790 هجری قمری درگذشت. تیمور، محمودخان پسر او را به سلطنت برگزید و پس از آن نام سلطان‌ محمود‌خان قبل از نام تیمور بر سکه‌ها منقور گردید.

امیرتیمور بار دیگر از سال 794 تا 798 هجری قمری به ایران لشکر کشید. در سال 795 هجری قمری مجدداً عازم شیراز شد و در نبردی سهمگین شاه‌منصور را به قتل رسانید و خاندان مظفری را به‌کلّی از میان برداشت. در سال 796 هجری قمری ارمنستان و گرجستان را که سر به طغیان برداشته بودند مجدداً تصرف کرد. پس از آن در سال 797 هجری قمری وارد روسیه شد و شهر مسکو را تسخیر کرده به باد غارت داد و در سال 798 هجری قمری به سمرقند بازگشت. امیرتیمور برای آخرین بار بین سال‌های 802 تا 805 هجری قمری به ایران حمله کرد و این‌بار نه ‌تنها همه خاک ایران، بلکه تمام مناطق غرب ایران مانند عراق، ترکیه و سوریه را نیز به تصرف خود درآورد. در سال 805 هجری قمری سلطان ‌محمود‌خان آخرین بازماندۀ اولوس جغتای درگذشت و به قولی به دستور تیمور به قتل رسید. از آن تاریخ به بعد تا سال 807 هجری که تیمور درگذشت سکه‌های او فقط با نام خودش و غالباً با عنوان «فی دولت جهانگشای امیرتیمور گورکان» ضرب می‌گردید (بجز استثنائاتی).

پس از مرگ تیمور، فرزندان و نوادگانش بیش از یکصد سال در مناطق وسیعی از ایران و ماوراءالنهر فرمانروایی کردند. این خاندان پس از استیلای ازبکان بر خراسان منقرض گردید.

سکه‌های ضرب شده توسط فرمانروایان سلسلۀ گورکانی عموماً از جنس نقره بوده و سکه‌های طلا و مس در تمامی دوران سلطنت این خاندان به‌ندرت ضرب شده است. واحد پول در زمان گورکانیان میری نام داشت و به هر چهار میری یک تنکه گفته می‌شد. میری به‌طور استاندارد 1/55 گرم و تنکه 6/2 گرم وزن داشته است. از نظر تقدم و تأخر زمانی، اولین سکه‌ای که نام تیمور (بنیانگذار سلسلۀ گورکانیان) بر آن نقش بسته، سکه‌ایست که در سال 785 هجری قمری در سمرقند ضرب شده است. ضرب سکه‌ در سمرقند با قالب‌های یکسان و وزن‌های تقریباً ثابت حدود 1/5 گرم تا زمان مرگ تیمور، یعنی سال 807 هجری قمری، ادامه داشته است. سکه‌های ضرب شده در مناطق دیگر از لحاظ وزن و طرح با سکه‌های سمرقند کاملاً متفاوت و از نظر وزنی عموماً فاقد استاندارد و نظم خاصی بوده‌اند. علی‌رغم گستردگی سرزمین‌های اشغالی توسط تیمور، تعداد سکه‌های ضرب‌شده با نام او کمتر از حد انتظار است. متأسفانه این سکه‌ها از نظر کیفیت ضرب دارای وضعیت متوسط و اکثراً فاقد تاریخ ضرب است. همچنین، بعضاً محل ضرب آنها ناخوانا یا کاملاً خارج از سطح سکه است. با توجه به موارد یاد شده، معرفی سکه‌های تیمور برحسب توالی سال‌های ضرب چندان آسان نیست. نگارنده کوشش کرده است حتی‌المقدور توالی تاریخی سال‌های ضرب و همچنین محل ضرب سکه‌های قابل دسترسی را بر حسب حروف الفبا رعایت نماید.
پس از مرگ تیمور، فرزندان و نوادگان او در اکثر شهرهای بزرگ و کوچک ایران به ضرب سکه‌هایی با وضعیت مطلوب اقدام نمودند که بسیاری از آنها در این کتاب به‌نظر خوانندگان محترم می‌رسد. سکه‌های ضرب‌شده توسط پادشاهان این سلسله تا اوایل قرن دهم هجری قمری و حتی پس از ظهور شاه اسمعیل صفوی در مناطق شرقی ایران رواج داشته است.