تاریخ سکه در دودمان‌های محلی ایران (قرون سوم و چهارم هجری قمری)

دربارۀ این کتاب

تاریخ سکه در دودمان‌های محلی ایران

(قرون سوم و چهارم هجری قمری)

دودمان‌ها یا امیران و سردارانی اعم از: ترک، عرب، بلوچ، سگزی، خراسانی، کُرد، دیلمی، گیلانی و … در سرزمین‌های حوزۀ خلافت بنی‌عباس توانستند با تسخیر منطقه‌ای هرچند کوچک به نشانۀ استقلال به نام خود سکه ضرب کنند؛ این سکه‌ها مدرکی است که مانند منابع دیگر باید مطالعه و بررسی شود.

از آن میان در فاصلۀ سال‌های 387-207 ﻫ‍جری قمری افراد زیادی با استقلال کامل یا به‌طور نیمه‌مستقل به صورت‌های استکفا، استیلا یا غلبه در قلمرو خود سکه ضرب کردند. تحقیقاً می‌توانیم ادعا کنیم سکه‌های به‌جا مانده از آنان بدون واسطه و بی‌هیچ غل و غشی واقعیات را روشن می‌کند، زیرا بر یک سوی سکه‌ها شعائر دینی به همراه نام خلیفۀ وقت عباسی و در سوی دیگر نام فرمانروا نقش بسته است. همۀ این‌ها در حالی است که محل ضرب سکه و تاریخ ضرب آن بر اساس تقویم هجری قمری در حاشیۀ سکه به چشم می‌خورد. در این کتاب، معرفی پشت و روی سکه‌ها بر مبنای الگوی سکه‌های ساسانی انجام شده است؛ سمتی که محل ضرب را نشان می‌دهد در واقع پشت سکه است. گاه نام چند امیر بر سکه‌ای ضرب شده که یکی امیر محلی بوده و دیگری سلطانی که اشراف بر امیران محلی تحت نفوذ خود داشته است. چه بسا نام خلیفه از خطبه و سکه افتاده باشد یا موارد دیگری که در جای خود بدان‌ها شده است.

این پژوهش به دو مطلب مهم توجه دارد:
نخست بازخوانی سکه‌هایی که سکه‌شناسان اشتباه خوانده‌اند و همچنین سکه‌هایی که تاکنون ثبت نشده است؛ و دیگر چگونگی ارتباط امیران محلی با سلسله‌های پادشاهی فرادست. به عنوان مثال بانیجوریان فقط نام خود را بر سکه می‌آوردند امّا بعد از قدرت‌گیری امیراسماعیل سامانی همواره نام امیر سامانی را بر سکه‌ها ضرب می‌کردند تا عاقبت از صحنۀ سیاسی اندرآبه و پنجهیر حذف شدند؛ نیز سالاریان که در اواخر حیات سیاسی خود نام رکن‌الدوله بویهی را بر سکه‌های خود ضرب می‌کردند یا جستانیان که نام پادشاه آل‌بویه را بر سکه‌هایشان نمی‌آوردند به همان گونۀ یادشده عمل می‌کردند.

ـ سرفصل‌های کتاب به نام پادشاهان دودمان‌های بزرگ نامگذاری شده است و در هر قسمت به سکه‌های امیران محلی و شورشیان در محدودۀ سلسلۀ حاکم نیز اشاره شده است تا اهمیّت مطالعه و بررسی سکه‌های دودمان‌های کوچک یا فرودست و امیران گمنام نشان داده شود.

ـ تحقیق با دو روش به انجام رسیده؛ شیوۀ تحقیق میدانی و شیوۀ تحقیق کتابخانه‌ای. در تحقیق میدانی، تصاویر سکه‌های محلی از موزه‌ها، مجموعه‌های شخصی و کتب و نشریات استخراج و با مطالعۀ دقیق، شناسنامه‌ای برای هر سکه تنظیم شده است؛ سپس به مطالعۀ منابع اصلی به‌ویژه وقایع‌نامه‌ها، تواریخ عمومی و محلی پرداخته‌ شده است.

ـ نکات مهم در این پژوهش تاریخی توجه به شعایر انقلابیون و سرداران یاغی است که در بعضی متون تاریخی از آن غفلت شده است. نام و شعار این مدعیان می‌تواند برای دانش‌پژوهان مفید و سودمند واقع شود.
در مورد شیوۀ تحقیق کتابخانه‌ای و کتب مورد استفاده این کتاب مفصل، در قسمت ارزیابی منابع و مآخذ سخن رفته است.

امّا دستاورد و محصول این پژوهش معرفی منابع اصیل و مهمی است که قبلاً پژوهشگران تاریخ به‌ویژه در ایران به آنها مراجعه نکرده‌اند. به عبارت دیگر به بازخوانی یک سری اسناد دولتی و محلی از قرون سوم و چهارم هجری قمری پرداخته شده است. در این‌جا تذکر این نکته لازم و ضروری است که این بررسی گاه از محدودۀ زمانی مورد بحث و چارچوب اصلی خارج گردیده است. برخی سکه‌های خاص قرون دوّم و پنجم هجری را نیز معرفی کرده که به‌دلیل ورود به بحث مربوط به قرن سوم هجری و تکمیل موارد ضروری بعد از قرن چهارم است. در هر یک از بخش‌های مذکور، به معرفی و شناسایی سکه‌های یک سلسله و دودمان‌های فرودستِ همان سلسله پرداخته شده است. دربارۀ سرداران یاغی نیز براساس نظر مرحوم دکتر عبدالحسین نوایی، سکه‌های آنان را در حوزۀ قلمرو دودمان وابسته به آن یا مغلوب قرار گرفته است.

بخش پایانی کتاب به ورود ترکان در خراسان و در نهایت به دیگر نقاط ایران اختصاص یافته است.

محدودۀ مکانی این تحقیق شامل کل فلات ایران است؛ از سوی دیگر به دلیل اهمیت و ارتباط اغلب دودمان‌ها و امیران بومی با یکدیگر، به این شکل مطالعه گردیده است. در این پژوهش اهمیت سکه‌نبشته‌ها را روشن کرده و به دانشجویان دست‌کم این پیام را خواهد داد که «اسناد دیگری هم در کنار شما هستند…».